آزاد شو

*** اين وبلاگ منعکس کننده مطالب و مقالات حزب ميهن است ***

Wednesday, August 10, 2005

(بحث روشنگری قرن هجدهم)

حزب ميهن

حکايت «نامه هاي ايرانی» در عصر روشنگری قرن هجدهم اروپا(يزديان)1

از مجموعه برنامه ي تلويزيوني سلامي و کلامي (بحث روشنگري قرن هجدهم)1

Berlinisch Monats Schrift در سال 1784 که روشنگری تقريبآ صد ساله بود مجله آلمانی موسوم به

از خوانندگانش خواست که به اين پرسش پاسخ دهند که روشنگری چيست؟ بسياری از روشنفکران آلمانی از جمله ايمانوئل کانت به اين پرسش پاسخ داد که:«روشنگری، رهايی انسان از ناپختگی ای است که خود مسبب آن است و در اين جا ناپختگی يعنی ناتوانی انسان در اين که بدون هدايت ديگری، هوش و استعداد خود را به کار گيرد.» به نظر کانت اين عبارات کليد روشنگری است (جرآت کن بينديشی، جرآت کن که از عقل خود استفاده کنی، شجاعت استفاده از عقل خود را داشته باش) .و اما مرکز جريان روشنفکری قرن هجدهم اروپا، پاريس بود، و از سراسر اروپا تا مستعمرات آمريکايی گسترش يافت. در فرانسه حکومت پادشاهان مستبدی چون لويی سيزدهم، لويی چهاردهم، لويی پانزده و شانزدهم پاريس را به پايتخت فرهنگی جهان مبدل کرده بود. در آن دوره تمام متفکرين عصر روشنگری فيلسوف و غير فيلسوف، جستار درباره ی فهم آدمی ِ جان لاک را مهم ترين موضوع حساب کردند، و آن به اين معنا بود که ذهن دارای هيچ تصور فطری نيست و تمام معرفت خود مآخوذ از تجربه است. و اما در اين عرصه ی روشنگری، رمان نويسان خوش درخشيدند و توانستند مفاهيم فلسفی را به صورت نمايشی به تصوير بکشند و آن ها را در متن زندگی تصوير کنند.برخی از داستان های بزرگ اين دوره را مهم ترين فيلسوفان عصر روشنگری به رشته تحرير در آوردند و پر فروش ترين آن ها کتاب «نامه های ايرانی» اثر «منتسکيو» و کتاب «کانديد» اثر «ولتر» در سطح اروپا از نقش فوق العاده ای برخوردار بودند.1

رمان پر هياهوی منتسکيو که در سال 1721 در هلند بدون ذکر نام نويسنده به چاپ رسيد، از موثرترين آثار عليه دستگاه حاکم قرن هجدهم شد؛ اين کتاب حاوی نامه هايی است که دو ايرانی به نام های «ازبک» و «ريکا» در طول اقامت و مسافرت هايشان در اروپا به خانواده های خود می نوشتند، آن ها ضمن اين که روايت خود را از سفرهايشان ارايه می دادند، مدعی بودند که می خواهند از آداب و رسوم و نظم اجتماعی در غرب مطلع شوند. يکی از شخصيت های رمان به نام «ازبک» در جايی می گويد:«من و ريکا شايد اولين ايرانيانی باشيم که کشور خود را فقط به فقط به خاطر عشق به دانش ترک کرده ايم. ما لذايذ زندگی و نيز همسران متعددمان را برای کاوش مشقت بار دانش ترک کرده ايم.» در سال 1754 منتسکيو تآملاتی در باب « نامه های ايرانی» را منتشر کرد و توضيح داد:«نويسنده در اين رمان از اين مزيت برخوردار بود که توانسته فلسفه، سياست و خطابه ی اخلاقی را در يک رمان بگنجاند، جذاب ترين مسئله در نامه های ايرانی اين است که عموم خوانندگان بی آنکه پيش بينی کرده باشند ناگهان آن را نوعی رمان می يابند. بسياری از اين نامه ها مردم و نهادهای پاريس را از نگاه دو ايرانی توصيف می کند. آداب متداول پاريس در نظر اين شاهدان ايرانی بسيار غريب می نمايد. آن ها ساده لوحانه اما خالی از تعصب در تلاش اند تا آن چه بومی و سنتی است را از آن چه متداول و معمول است، تميز دهند.1

مثلآ در نامه ی سی ام «ريکا» به «ايبن» مطالبی هست درباره ی اين که پاريسی ها نسبت به البسه و رفتار آن ها عکس العمل شديدی نشان می دهند، و آن ها را قديمی و سنتی می انگارند، در قسمتی از کتاب می خوانيم:«وقتی به پاريس رسيديم، پاريسی ها مرا مانند کسی می نگريستند که گويی فرستاده ای از بهشت است؛ پير و جوان، زن و بچه، همه خواهان ديدار من بودند. خلاصه آن قدر که به ديدن من می آمدند، به ديدار هيچ کس ديگری نمی رفتند. به همين دليل تصميم گرفتم رسوم ايرانی را کنار بگذارم و مانند اروپاييان لباس بپوشم، اين آزمايش، ارزش واقعی مرا به من فهماند و فارغ از همه آرايش های بيرونی، ارزش واقعی خود را بيشتر دريافتم؛ می خواستم از خياطم شکايت کنم، چرا که باعث شده بود احترام و توجه عمومی را از دست بدهم، زيرا ناگهان به حالتی تنزل کرده بودم که گويی اصلآ وجود ندارم.»1

بله؛ منتسکيو توانست با اين دو شخصيت ايرانی و نگاه ساده لوحانه ی آنان در رمان خود، ارکان حکومت و روسای کليسا و شاه را به باد تمسخر بگيرد. نامه های ايرانی در مجموع رمانی است که اشتياق هايی که راهی برای بروز نمی يابند را روايت کند. اين دو شخصيت ايرانی رمان در طول سفرشان، آداب و رسوم غربی را با رسوم ايرانی مقايسه می کنند. و متاسفانه هر چه سفرشان بيشتر به طول می انجامد، اوضاع در کشور خودشان بيشتر به نا آرامی می گرايد. منتسکيو به وضوح برخی از آداب و رسوم حاکمان ايرانی را نيز به باد انتقاد می گيرد، او حرمسرا را شکلی از خود کامگی و به معنای دقيق کلمه غير طبيعی می داند و بر اين نظر است که اين آداب شرق را به فساد می کشاند و خواجگان محروميت هايشان را با گرايش به زورگويی و استبداد جبران می کنند. بحث روشنگری را در نوشتاری ديگر پی خواهم گرفت و از غلبه ی روشنگری بر عارضه ی استبداد خواهم گفت، و اين که جملگی روشنگران آن دوران خود را حامی آرمانی می دانستند که بر اساس آن همه ی اعضای ملت، حتا شخص شاه و مقام رده اول مملکت می بايد در حوزه ی اطاعت از قانون قرار بگيرند، و اين همان نقطه ای است که مستبدان ديروز و امروز ما، از اطاعت آن طفره رفته اند. و قانون به روايت ايرانی خودش، تابع همان عصر ائمه اطهار آسمانی است، و ما زمينيان آونگ بين زمين و آسمانيم. اين گونه که هنوز به قرن هجدهم ميلادی اروپا نرسيده ايم.1

منتسکيو پس از شهرتی که از انتشار کتاب "نامه های ايرانی" به دست آورد به نگارش کتاب ديگری پرداخت که بعدها، اساس دموکراسی و اعلاميه جهانی حقوق بشر گرديد، و اکثر بنيان گذاران آمريکا، فرانکلين، مديسون، جفرسون، واشنگتن، متفق القول، اذعان کردند که: ما برنامه های سياسی مان را بيش از هر چيز بر اساس کتاب منتسکيو ترسيم کرديم. منتسکيو در کتاب ديگر خود "روح القوانين" تاکيد کرد که:"پارلمان بايد امتيازات تاج و تخت را محدود کند" .و درست در همان زمان، منسکيو خود رياست پارلمان بوردو را بر عهده داشت.1

روح القوانين" منتسکيو، يک شبه به پر فروش ترين کتاب تبديل شد و ظرف مدت شش ماه دوازده بار تجديد چاپ شد. او در کتاب خود تحقيق در تنوع عظيم اجتماعی و مراتب سياسی و اصول دموکراسی و آزادی را با دو اصل توضيح داد: يکی يکسانی ِ ماهيت انسان. و دوم، تنوع، که توسط محيط و فرهنگ ايجاد می شود. مطالعه منتسکيو اولين مطالعه کلاسيک است که ما آن را به عنوان ادبيات جامعه شناختی می شناسيم. او ماهيت مطالعه و بحث فلسفی درباره سياست را متحول کرد. او در ابتدای فصل سوم کتاب روح القوانين، بحث بر سر ماهيت حکومت و شکل های آن و حقوق شهروندان را مورد نظر قرار می دهد، سپس تآثير اقليم و محيط بر سياست، و آداب و رسوم اجتماعی را تحليل می کند. بخش آخر کتاب هم معجونی است مشتمل بر ساير مباحث؛ انتقاد سياسی، سياست در فرانسه و تئوری قانون؛ و عبارات مصطلح " جمهوری خواهی" و" اصلاح طلبی" و" دين ستيزی" که در ميان ما ايرانيان دارای تعاريف چند گانه ای است، در کتاب منتسکيو هر يک تعريف واحدی دارد. او" فضيلت" را پشتوانه "حکومت جمهوری" می داند و تصريح می کند که" فضيلت"، داشتن آگاهی شهروندی است، آگاهی از تعلق، و نيز آگاهی به وظايفی که از آن ناشی می شود. "ترس" پشتوانه حکومت استبدادی است و خاطر نشان می کند هرگاه يکی از اين پشتوانه ها در نوسان قرار گيرد، حکومتی که به آن متکی است رو به ضعف خواهد نهاد. او معتقد بود که همه فيلسوفان می توانند با فلسفه اصيل و انسانی که در "روح القوانين" تجلی يافته است موافق باشند. آشکارترين عقيده منتسکيو که با شور و حرارت در "روح القوانين"، ضمن بحث قانون و عدالت مطرح می شود،" آزادی فرد" است.1

اين گونه که نوشته های عصر روشنگری و انديشمندان قرن هجدهم اروپا عمدتآ چيزی به جز مبارزه با استبداد نبود و همانطور که قبلآ هم به آن اشاره داشتم، جريان روشنگری، حامی آرمانی است که بر اساس آن همه اعضای ملت، حتا شخص شاه در حوزه ی اطاعت از قانون قرار می گيرند. و برای متقاعد کردن حاکمان سلطنت و کليسای مقتدر آن دوران، نسل جديدی از مبارزان با احساسات جمهوری خواهانه و دموکراسی جويانه بوجود آمدند. اين طيف مبارزان آرمان شان را در گفتار ژان ژاک روسو می جستند و بيشتر شخصيت های دوره ی روشنگری اوليه" اصلاح طلب" بودند و به هيچ وجه" راديکال" نبودند؛ پس طبيعی می نمود که مخاطب استدلال های آن ها صاحبان قدرت باشند. اصلاح طلابان آن دوران در صحنه سياسی فرانسه، اقليتی حاشيه ای محسوب می شدند و پادشاهانی چون فريدريک در پروس و کاترين در روسيه که به تسامح دينی متمايل شده و خود را نسبت به اصلاح عقل مدارانه ی حيات اقتصادی، قانونی و سياسی متعهد نشان می دادند، روی آوردند.1

از فيلسوفان اصلاح طلب آن دوران می توان به ولتر و ديدرو اشاره کرد که فريدريک کبير مکاتبه با ولتر را آغاز کرد و اين گونه ولتر به مدت سه سال در دربار وی بود. در همان سال ها کاترين کبير نيز که در سال 1762 به تاج و تخت روسيه دست يافته بود و دارای ديدی باز نسبت به مسايل بود از خود عزم راسخی را به نمايش گذاشت تا تحولات ضروری را در ساختار سياسی و اجتماعی حکومت اش ايجاد کند. او تحت تآثير منتسکيو و نظريه پردازی ايتاليايی در زمينه قانون به نام" چزاره باکاريا" قرار گرفت و در اواسط دهه 1760 که ديدرو به پايان کارش در نگارش بزرگترين دايره المعارف آن دوران نزديک می شد، دانش وی مورد توجه کاترين کبير قرار گرفت و اين فيلسوف اصلاح طلب، مآموريت يافت که به شهبانو اموزش دهد. و ديدرو بی درنگ اين دعوت را پذيرفت، چرا که همچون ديگر روشنگران معتقد بود که پيشرفت های اجتماعی از بالا صورت خواهد گرفت و اصلاح طلبان کاری بهتر از اين ندارند که زمزمه ی آن را به گوش دولت مداران بخوانند.1

تلاش ديدرو اين بود که شعله آتش آرزوهای آزادی خواهانه ای که در اين بانوی بزرگ وجود داشت را بيش از پيش بيافروزد. اما آن زن به اندازه ای زيرک و خود دار بود که بتواند از رهنمودهای ديدرو در امان بماند. بعدها ديدرو در شرح مکالمات و تعاليم اش به کاترين کبير می نويسد: «به عقيده ی من اين رضايت ملت است که سر منشا همه قدرت های سياسی و مدنی است، هيچ حاکم مطلق حقيقی ای جز ملت نيست و يا هيچ قانون گذار حقيقی ای جز ملت نمی تواند باشد. اگر حتا يک عضو جامعه! به تنهايی قوانين را بدون هيچ کيفری نقض کند، در اين صورت قوانين بی فايده اند، و اولين تدبير قانونی ای که بايد وضع شود، قانونی است که حاکم مطلق را محدود می کند.»
از ثمرات اين دوران درخشان می توان از تدوين اعلاميه حقوق بشر نام برد و متعاقب آن محکوميت برده داری که آن را عملی دون شآن انسان متمدن تلقی کردند.1

چهاردهم ژوئيه 1789 انقلاب کبير فرانسه به وقوع پيوست و آن جايی که اعلاميه حقوق بشر و شهروند تبديل به قانون شد، نقطه عطفی بود در تاريخ رهايی و آزادی بشر و دموکراسی و متحقق شدن آرمان های دوره ی روشنگری.1

بيش از دو سده است که انسان اروپايی، به منزلت انسان و مقام آزادی پی برد و رهايی را جشن گرفت و برده داری را دون شآن انسان متمدن تلقی کرد، ولی هنوز انسان آسيايی درگير معنويت، جنايت می کند و بديهی ترين اصول آزادی را زير پا می نهد تا رستگاری را در عالمی ديگر به ساکنانش حوالت دهد. چرا که پذيرفتن حقوق انساني توسط وي يعني تحريف مقدسات.1

در پايان، تعريف آزادی را از زبان ولتر می آورم، بی شک حسن ختام دل انگيزی خواهد شد.1

آزادی يعنی چه؟

ولتر پاسخ می دهد: «يعنی درست انديشيدن، پذيرفتن حقوق انسانی، هر وقت انسان ها اين ها را به خوبی دريافتند، آن گاه می توانند به خوبی از آن دفاع کنند.»1

www.hezbemihan.org

posted by آينــه # 5:15 AM